📍خدای متعال ، دعا را کجای نظام خلقت و زندگی انسان قرار داده است؟ دلیل آنکه خدای متعال دعا را در بین ما گذاشته چیست؟دعا برای چه وقتی است؟ فقط هنگام گرفتاری و مشکلات؟

دعا برای ما معمولا کاری خارج از متن زندگی است. مفاتیح غالبا برای کسانی است که خیلی سرشان شلوغ نیست. ما باید نگاهمان را نسبت به دعا عوض کنیم.

دعا کاری بیرون بقیه کارها و یا حتی در کنار بقیه کارها نیست ، بلکه دعا کاری درون و در متن بقیه کارهاست.

ما در هر کاری که انجام می دهیم نیاز به دعا داریم ، در حین نفس کشیدن ، زندگی کردن ، برخورداری از نعمت سلامت و ... همه ی این ها نیاز به دعا دارد.
درواقع انسان به تعداد نیاز هایش به دعا نیاز دارد ، زیرا ما یک موجود کاملا و همیشه محتاج به خدا هستیم.

اما معمولا مردم اینگونه اند که می گویند ما وقتی هیچ درد و مشکل و گرفتاری خاصی نداریم پس چرا باید دعا کنیم؟! اما این غلط است ، روایت داریم :

الإمام الكاظم عليه السلام: كانَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام يَقولُ: الدُّعاءُ بَعدَ ما يَنزِلُ البَلاءُ لا يُنتَفَعُ بِهِ.

امام كاظم عليه السلام: امام زين العابدين عليه السلام مى فرمود: «دعا كردن پس از فرود آمدن بلا، سودى نمى بخشد».

( عدّة الداعي ، ص 169)

کسانی که فقط در مشکلات دعا می کنند دعایشان برآورده نخواهد شد. همچنین روایت است که دعا برای زمان راحتی و آسایش است و نه فقط در هنگام مشکلات.

عنه صلى الله عليه و آله: ثَلاثٌ يُدرِكُ بِهِنَّ العَبدُ رَغائِبَ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ: الصَّبرُ عَلَى البَلايا، وَ الرِّضاءُ بِالقَضاءِ، وَ الدُّعاءُ فِي الرَّخاءِ.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: سه چيز است كه بنده، به واسطه آنها به خواست هاى دنيا و آخرت مى رسد: شكيبايى در گرفتارى ها، خرسندى به قضاى الهى، و دعا كردن در هنگام برخوردارى.

( كنز العمّال: ج 15 ص 808)

اگر تنها در هنگام مشکلات به یاد دعا کردن بیفتیم صدایمان برای ملائکه نا آشنا بوده و می گویند : الان چه وقت دعاست؟! تا به حال کجا بودی؟!

عنه عليه السلام: إذا دَعَا العَبدُ فِي البَلاءِ و لَم يَدعُ فِي الرَّخاءِ حَجَبَتِ المَلائِكَةُ صَوتَهُ، و قالوا: هذا صَوتٌ غَريبٌ، أينَ كُنتَ قَبلَ اليَومِ؟!

امام صادق عليه السلام: هرگاه بنده در گرفتارى دعا كند و در خوشى و آسايش دعا نكند، فرشتگان، مانع [رسيدن] صداى او [به درگاه خداوند] مى شوند و مى گويند: «اين، صدايى ناآشناست. تا كنون كجا بودى؟!».

( فلاح السائل: ص 108)

آدمی که سالم است چرا باید دعا کند؟
دعا وقت خاصی ندارد ، درست است که یک سری دعاها برای اوقات خاص سفارش شده اما خالص دعا وقت خاصی ندارد ، این یعنی خدایا من در همه حال می دانم که چقدر محتاجم.. به همین دلیل هم برای تمام اوقات دعا داریم ، دعا قبل از مطالعه ، دعا در هنگام ورود به سرویس بهداشتی ، دعا هنگام قضای حاجت ، دعا هنگام وضو و..

دعا خواندنی و گفتنی نیست ، دعا فهمیدنی است ، باید در همه حال حواسمان جمع باشد که محتاجیم ، نه به آن صورت که تمام کارها را کنار بگذاریم و صبح تا شب دعا بخوانیم ، بلکه باید متوجه این موضوع باشیم که در همه حال محتاج خداییم.
ما به تعداد نیازهایمان دعا داریم، نه اینکه یک ورق بگیریم دستمان و بخوانیم ، مثلا هنگام پنچر شدن ماشین چه دعایی بخوانیم؟! چنین چیزی نداریم ، بلکه منظور این است که دعا می گوید تو الان نیاز داری چیزهایی را با خودت مرور کنی ، نیاز داری به نعمت های خدا توجه کنی.

اوایل ایام درس خواندن مرحوم علامه طباطبایی ره، ایشان در فهم دروس دچار مشکل بودند، روزی بعد از برخورد تندی که استادشان با ایشان داشت ، علامه به بیابان های اطراف تبریز رفته صورت روی خاک میگذارند و ازخدا می خواهند که خدایا یا به من فهم عطا کن یا مرگ ، ایشان می فرماید از آن لحظه دیگر مجهولی برایم وجود نداشت. دعا باید واقعی باشد ، باید بدانی و بفهمی که محتاجی .

هانری کربن فیلسوف آلمانی که خود صاحبان مکتب کربنیسم است هر سال برای ملاقات با ایشان به ایران آمده و به همین واسطه شیفته تشیع شده و در کشورش کرسی های شیعه شناسی برقرار کرد.

جناب بوعلی سینا وقتی در مباحث سنگین علمی به مشکل برمی خورد به مسجد رفته و دو رکعت نماز می خواند ، به تعبیر حضرت آیت الله جوادی آملی ، "بوعلی شاگرد قرآن بود".
📍 روزی برای دعای باران نزد رسول الله آمدند و از ایشان خواستند تا دعا کنند باران بیاید و ایشان هم دعا کرد و باران آمد. باران بسیار زیاد بود و مردم ترسیدند تبدیل به سیل شود. به پیامبر گفتند و حضرت دعا کردند باران به اطراف ببارد و نه داخل شهر.ابرها کنار رفتند. مردم گفتند: ای رسول خدا! ابتدا دعا کردید ولی باران نبارید ولی بار دوم که دعا کردید باران آمد. حضرت فرمودند: بار اول شما گفتید و من بدون توجه کافی دعا کردم اما بار دوم با توجه و تضرع دعا کردم و اجابت شد. (نیت کردم که واقعا باران ببارد.)

عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَمَّا اسْتَسْقَى رَسُولُ اللَّهِ ص وَ سُقِيَ النَّاسُ حَتَّى قَالُوا إِنَّهُ الْغَرَقُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِيَدِهِ وَ رَدَّهَا اللَّهُمَّ حَوَالَيْنَا وَ لَا عَلَيْنَا قَالَ فَتَفَرَّقَ السَّحَابُ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ اسْتَسْقَيْتَ لَنَا فَلَمْ نُسْقَ ثُمَّ اسْتَسْقَيْتَ لَنَا فَسُقِينَا قَالَ إِنِّي دَعَوْتُ وَ لَيْسَ لِي فِي ذَلِكَ نِيَّةٌ ثُمَّ دَعَوْتُ وَ لِيَ فِي ذَلِكَ نِيَّةٌ.
(الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 474)

مهم درک و توجه به حس فقر و احتیاج و نیاز است ، گاهی انسان به ظاهر ذکری هم نمی گوید اما چون به فقر و نیاز خود نسبت به خدا توجه تام داشته نیازش برطرف می شود ؛ روزی فرزند آیت الله بهاءالدینی در بستر بیماری و احتضار بوده، ایشان بالای سر فرزند نشسته و با حالت خاصی فرموده بودند که "چقدر انسان ضعیف است" بعد از این ، بچه حالش کاملا خوب شد! بدون هیچ ورد و دعای خاصی! سرّش این است که ایشان با حالت انقطاع از غیر خدا به خدا متوسل شد ، اسم اعظم یعنی همین انقطاع.

این بدان معنا نیست که دعاهای موجود بی تاثیر است. برعکس دعاهایی مثل دعای یستشیر و دعای عشرات را حتی اگر دشمنان خدا هم بخوانند تاثیر میگیرند، به همین دلیل اهل بیت فرموده اند این دعا را از دشمنان ما مخفی کنید تا علیه شما به کار نبرند! ولی باید توجه داشته باشیم که اصل ماجرا آن حس نیاز و فقر است است که همان اسم اعظم است.

دعا همان انقطاعی است که در مناجات شعبانیه از خدا میخواهیم: «..إِلَهِي هَبْ لِي كَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَيْكَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِيَاءِ نَظَرِهَا إِلَيْكَ حَتَّى تَخِرَقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِيرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ إِلَهِي..» (مفاتیح الجنان)

اصل بریدن از غیر خداست گاهی نیاز به گفتن جمله ای هم نیست ، برای همین در روایات نسبت به آه مظلوم بیم داده شده ، زیرا چنین کسی دعایش مستجاب است حتی نیاز به دعا کردن هم ندارد اگر چیزی در دلش بگذرد هم اجابت خواهد شد چون یاوری جز خدا ندارد.

امام حسین ع در روز عاشورا به امام سجاد سفارش می کنند:
بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَّا اللَّه ؛
پسرم از ظلم به کسی که جز خدا یاوری ندارد بپرهیز.
(بحار الأنوار؛ ج75 ؛ ص118)
امام سجاد نیز همین وصیت را به پسرشان می کنند.

باید به این باور برسیم که در این عالم تنها به یک وجود محتاجیم و آن هم خداست. این دعاها و مناجات ها باید ما را به این حالت انقطاع و بریدن از غیر خدا برساند.

هر لحظه که انسان نیازش را با تمام وجودش احساس و باور کرد آن لحظه ، لحظه انقطاع و دعا و اجابت است. خدای متعال در این زندگی می خواهد همین را به ما نشان دهد. حتی در عادی ترین امور زندگی می توان شاهد این نیاز بود. قرآن کریم درباره خواب می فرماید :

وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْل ؛

او کسی است که شما را هنگام شب ، میمیراند

(انعام/60) به همین دلیل است که در روایات خواب برادر مرگ دانسته شده : «..فَإِنَّ النَّوْمَ أَخُ الْمَوْت..» (بحار الأنوار؛ ج73 ؛ ص189)

برای همین پیامبر ص وقتی از خواب برمی خواستند سجده شکر به جا می آوردند :

مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ نَوْمٍ قَطُّ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَاجِداً.

امام باقر می فرماید پیامبر از خواب برنمیخواستند مگر آنکه برای خدا به سجده می افتادند.

(بحار الأنوار ؛ ج16 ؛ ص253)

این نشان میدهد که ما حتی در عادی ترین امور زندگی خود نیز محتاج خدا هستیم.

در یکی از دعاهای بعد از بیدار شدن از خواب آمده است:

«...الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ أَنْ أَمَاتَنِي وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي رَدَّ عَلَيَّ رُوحِي لِأَحْمَدَهُ وَ أَعْبُدَه..» ؛

سپاس خدائى را كه مرا زنده ميكند پس از آنكه ميميراند، و بازگشتم به سوى اوست، سپاس خدائى را كه روحم را به من بازگردانيد تا او را شكر كنم و بندگى نمايم.
(مكارم الأخلاق ؛ ترجمه میرباقری؛ ص293 )
📍 این ادعیه نه برای آن است که فقط چند کلمه را حفظ کرده و طوطی وار بخوانیم بلکه توجه به نیاز دائمی به خدای متعال منظور است.

اگر با این دید بخوابیم و بلند شویم چقدر از حیات دوباره خوشحال خواهیم بود؟ درست مانند کسی که در کما بوده و هوشیاری خودش را به دست می آورد. ولی ما آنقدر برایمان عادی شده که اصلا اینگونه به این امور توجه نداریم. درصورتی که این امر خودش یک معجزه است. چون این حس را نداریم دعایمان نمی آید. اما اگر اینطور شد چقدر میتوانیم با خدا صفا کنیم؟ همانگونه که در آیات پایانی سوره مبارکه آل عمران میخوانیم:

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ (190) الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّار (191) ؛

مسلماً در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاى (روشنى) براى خردمندان است. همانها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند (و مى گويند:) بار الها! اينها را بيهوده نيافريده اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!

کسانی که این حس نیاز را مدام در خود می بینند ، چنین زبان مناجاتی با پروردگار خویش دارند.

نیاز ما به خدا نسبت به نیاز آن کسی که الان در حال سقوط هواپیماست یکی است. اینقدر به خدا محتاجیم، حتی بیشتر از نیازمان به اکسیژن و آب :

يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيد ؛ اى مردم شما (همگى) نيازمند به خدائيد تنها خداوند است كه بى نياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است. (فاطر/15)

او از نفس هایمان به ما نزدیک تر است : نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيد ؛ ما از رگ گردن به او نزدیکتریم! (ق/16)

باید دنبال بهانه باشیم که با خدا حرف بزنیم. امام سجاد ع نمونه ی کامل انسانی است که دائم خودش را محتاج دانشته و در هر موقعیتی با خدا حرف میزند، در هنگام بارش باران ، رعد و برق ، گرسنگی ، تولد ، مرگ ، بیماری و ...

خدای متعال در آیه ی آخر سوره مبارکه فرقان می فرماید:

قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم ؛

(ای پیامبر) بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى كند.

علامه طباطبایی ذیل این آیه در تفسیر المیزان می فرماید: "اگر کسی اهل دعا نبود ، بود و نبودش برای خدای متعال یکسان است" (المیزان،ج15، ص246) یعنی علائم حیاتی در او دیده نمی شود و متوجه فقر و نیازش به خدای متعال نیست پس لزوم دعا کردن را درک نمی کند.

دعا نکردن ، نوعی از استکبار است که خدای متعال در آیه ی 60 سوره ی مبارکه غافر نسبت به آن انذار می دهد :

وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ ؛

پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم! كسانى كه از عبادت من تكبّر مى ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى شوند!»

امام باقر ع می فرمایند منظور از آیه کسانی است که نسبت به دعا کردن استکبار می ورزند.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ- إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ قَالَ هُوَ الدُّعَاءُ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ ؛

امام باقر ع در تفسیر آیه فوق فرمودند منظور از آن، دعا است که برترین عبادات است. (كافي ؛ ج2 ؛ ص466 )

فکر می کنیم که خودمان از پس خودمان برمی آییم ، خودمان خرج خانواده را در می آوریم ، خودمان مطالعه و علم آموزی می کنیم و ... اما همه این ها با یک سرما خوردگی و یا یک سردرد ساده از دست ما خارج خواهد شد. آنجاست که یاد دعا کردن و تضرع به درگاه پروردگار می افتیم:

ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِين ؛

پروردگار خود را (آشكارا) از روى تضرّع، و در پنهانى، بخوانيد! (و از تجاوز، دست برداريد كه) او متجاوزان را دوست نمى دارد! (اعراف/55)

اگر یک روز دعا نکردیم و در خانه خدا نرفتیم آن روز سرکشی کرده ایم!
📍 باید متوجه فقر محض و نیاز خود باشیم ، خدای متعال در توصیف نیاز آدمی در آیه 73 سوره مبارکه حج می فرماید حتی اگر مگسی چیزی از شما بگیرد توانایی پس گرفتن آن را ندارید.. : وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوب ؛ و هر گاه مگس چيزى از آنها بربايد، نمى توانند آن را باز پس گيرند! هم اين طلب كنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان.

منصور دوانیقی از امام صادق ع پرسید خدا برای چه مگس را آفریده ، امام ع فرمودند برای آنکه جباران را خوار کند و ضعف و فقرشان را نشانشان دهد.

قَالَ الْمَنْصُورُ يَوْماً لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ وَقَعَ عَلَى الْمَنْصُورِ ذُبَابٌ فَذَبَّهُ عَنْهُ ثُمَّ وَقَعَ عَلَيْهِ فَذَبَّهُ عَنْهُ ثُمَّ وَقَعَ عَلَيْهِ فَذَبَّهُ عَنْهُ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لِأَيِّ شَيْءٍ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى الذُّبَابَ قَالَ لِيُذِلَّ بِهِ الْجَبَّارِينَ.
(علل الشرائع، ج2، ص: 496)

ما نیازمان مثل نوزاد تازه متولد شده ایست که توانایی دور کردن هیچ ضرر و یا جلب هیچ گونه منفعتی را نسبت به خود ندارد و حتی نمیتواند مگسی را از خود دور کند.

إِلَهِي أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَيْتُ عَبْداً دَاخِراً لَكَ، لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً إِلَّا بِك ؛ خداوندا، شب را به روز مى آورم و روز را به شب مى رسانم، در حالى كه بنده ذليل تو هستم. مالك سود و زيان خود نيستم مگر به نيروى تو.(صحیفه سجادیه، ترجمه آیتی،دعای 21 )

همچنین در آیه 49 سوره مبارکه یونس می خوانیم: قُلْ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاَّ ما شاءَ اللَّه ؛ بگو: «براى خود زيان و سودى در اختيار ندارم، مگر آنچه را كه خدا بخواهد.»

حواسمان باشد که دستمان خالی است ، این حال ، حال "دَعّا" است، یعنی دائم در حال دعا.

شخصی مثل سلمان در تمام عمر شریفش متوجه این حال فقر و نیاز خود به خدای متعال بود و به درجات بسیار بالایی از بندگی دست یافت تا آنجایی که او را «باب الله» نامیدند:

«ٍّ إِنَّ سَلْمَانَ بَابُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ مَنْ عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَانَ كَافِراً وَ إِنَّ سَلْمَانَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ.»
(بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج22، ص: 374)

در روایت آمده است که اگر ابوذر آنچه را که در قلب سلمان است بفمهد او را خواهد کشت!

در شان و مقام سلمان همین بس که پیامبر اسلام ص می فرمایند: إِنَّ الْجَنَّةَ لَتَشْتَاقُ إِلَى ثَلَاثَةٍ عَلِيٍّ وَ عَمَّارٍ وَ سَلْمَانَ ؛ همانا بهشت مشتاق علی و عمار سلمان است. (بحار الانوار ؛ ج33 ؛ ص25)

هنگامی که سلمان در مدائن (نزدیک بغداد) از دنیا رفت ، امیرالمومنین خود برای تجهیز و تدفین او حاضر شدند و او را دفن کردند (رک: بحارالانوار ، ج22 ، ص380)

و روی قبر او نوشتند : وفدت علی الکریم بغیر زاد * من الحسنات والقلب السلیمی
وحمل زاد اقبح کل شیی * اذا کان الوفود علی الکریمی

بدون هیچ زاد و توشه ای از حسنات و قلب سلیم بر شخص کریمی وارد شدم ، و در پیشگاه کریم بردن زاد و توشه زشت ترین کار است.